Zamek w Oświęcimiu

Najstarsze, udokumentowane korzenie historii wzgórza zamkowego sięgają   XI w.   Wówczas to, istniała osada rolnicza złożona z kilku chat.   Na przełomie XI i XII wieku   znaczna część osady uległa spaleniu.  Po tym pożarze został ulokowany na wzgórzu gród. Pierwsze źródłowe zapiski o nim   sięgają roku 1179, kiedy to nastąpiło wyłączenie kasztelanii oświęcimskiej spod jurysdykcji krakowskiej i przekazanie jej we władanie książąt opolsko-raciborskich. Książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy nadał kasztelanię oświęcimską swojemu bratankowi, Mieszkowi Plątonogiemu księciu opolskiemu, z przeznaczeniem dla jego syna Kazimierza. Źródła podają, że książę Kazimierz I przebudował i umocnił zamek w Oświęcimiu.  Z okresu panowania tego władcy zachowały się ślady najstarszego muru ziemno – drewnianego otaczającego wzgórze zamkowe.

W   1241   roku gród oświęcimski został zniszczony przez Tatarów. Książę opolsko – raciborski, Mieszko II Otyły, odbudował zamek oraz częściowo otoczył wzgórze zamkowe murem obronnym.

Na początku XIV   wieku Oświęcim stał się stolicą nowo utworzonego księstwa oświęcimskiego, a pierwszym piastowskim księciem, który zamieszkał w zamku był Władysław, syn Mieszka I cieszyńskiego. W tym okresie zamkiem zarządzał starosta jednak opieka nad zamkiem leżała w kompetencjach burgrabiego. W 1416 r. funkcję tą sprawował Jan Sycz. Za uzbrojenie zamku odpowiadał puszkarz –według źródeł jednym z takich urzędników był Jan z Oświęcimia. Zamek oświęcimski największą świetność przeżywał za panowania księcia Kazimierza:   „…Otoczony był Sołą na kształt fosy, nad którą książęcy młyn wodny ciągle był w ruchu…”

Ostatnim z linii Piastów oświęcimskich był książę Jan IV, który w 1454 r. sprzedał księstwo oświęcimskie królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi za 50 tysięcy groszy szerokich praskich. Od tej chwili zamkiem oświęcimskim zarządzali starostowie królewscy. Ze względu na brak źródeł, nie wiadomo jak dokładnie wyglądał zamek książęcy. Przypuszczalnie był dość okazałym budynkiem, gdyż gościł w swych murach wielu znamienitych gości:

1454 r.   – Elżbieta Rakuszanka, przyszła żona Kazimierza Jagiellończyka

1471 r. – królewska para – Kazimierz Jagiellończyk i jego żona Elżbieta, oraz ich syn – królewicz Władysław, jadący do Pragi, gdzie uznano jego prawo do korony czeskiej

W 1510 r. w odbudowanym już zamku gościł poseł papieski – tzw. legat posłany

1518 r.   przyszła królowa Polski – Bona Sforza d`Aragona

1543 r. pierwsza żona Zygmunta Augusta – Elżbieta Habsburżanka

1574 r.   król Henryk Walezy – uciekający z Polski, aby zostać królem Francji

Średniowieczny zamek spłonął w   1503 r.   wraz z kościołem parafialnym i znaczną częścią miasta. Odbudowano go w ciągu 5 lat na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka. Zgodnie z decyzją króla starosta oświęcimski Jan Jordan przystąpił do odbudowy – źródła wspominają że:

1508   kryto dachy zabudowań zamkowych, sprowadzono szyby i błony do okien

1509 – 1511   prowadzono prace budowlane w łaźni i alkierzu zamkowym

1511 – 1512   wzniesiono basztę przed zamkiem

1512 – 1513   nadbudowano piętro wieży

1513 – 1514   pracowano przy wałach wokół zamku,

w latach 20-tych XVI wieku   wzniesiono kaplicę na dziedzińcu zamkowym, studnię oraz mieszkanie podstarościego.

1525 – 1534   trwały prace budowlane przy budowie kamiennego muru obwodowego

Z tego okresu do dziś zachowany jest fragment muru obronnego z basteją w północno-wschodniej części wzgórza oraz najstarsza południowa część obecnego budynku zamkowego.

Na początku XVII wieku   zamek znów spłonął. W czasie odbudowy poszerzono budynek przesuwając ścianę wschodnią o około dwa metry.

W 1655 r.   w czasie „potopu” szwedzkiego zamek został zdobyty i spalony przez Szwedów. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę i mimo uchwały sejmowej nakazującej pilne prace remontowe nigdy już nie odzyskał dawnej świetności.

W 1765 r.   przeprowadzono lustrację zamku – opis świadczy o fatalnym stanie budynków i murów obronnych:

„…Wchodząc do zamku jest most z dylów, z tego brama z wrotami podwójnemi (…).
Za temi drzwiami ciągnie się mur z oboch stron ku dziedzińcowi, porysowany (…), na dziedzińcu archiwum ksiąg grodzkich, drzwi do niego żelazne z zamkiem(…) okno jedno   z ołowiu z kratą żelazną(…). Dalej kuchnia (…), spiżarnia z zamknięciem, (…) stamtąd schody drewniane ciągnące się na drugą kondygnacyją gdzie ganek drewniany (…), po prawej stronie   pokój, w którym okno taflowe, piec kaflowy (…). Dalej sala (…), w tej sali mur porysowany.   Po tym kaplica spustoszała. Dalej izdebka (…).   Wieża w narożniku murowana…”

Z tych budynków jedynie wieża obronna, prawie niezmieniona, przetrwała następne stulecia.

W latach 1805 i 1813   miały miejsce dwie katastrofalne w skutkach powodzie. Soła przesunęła swoje koryto pod samo wzgórze zamkowe, którego spora część – razem z budynkami i murami obronnymi – runęła do wody. Jak podaje ówczesny kronikarz – Jan Nepomucen Gątkowski – rzeka Soła rozcięła wzgórze zamkowe na pół. W tym czasie w zrujnowanym zamku i wieży urządzono skład soli. Kilka lat później władze austriackie przeznaczyły zamek do rozbiórki – jednak na licytacji wykupił go Kajetan Russocki. W zamku urządził kancelarię dominialną i urząd pocztowy. Zamek odziedziczyła po nim córka – Leokadia Dąbska, której dzieci sprzedały później zadłużony budynek kupcom żydowskim: Landauowi, Schnitzerowi i Schonkerowi. Nowi właściciele urządzili w nim składy handlowe.

W 1904 roku   kolejnym właścicielem wzgórza został Karol Kaszny, który przeprowadził remont budynków. Zamek został wówczas podwyższony o jedną kondygnację, a na ścianie wschodniej umieszczono kamienną tarczę ze stylizowanym orłem piastowskim. W dolnej partii zamku urządził winiarnię i piwiarnię, a na piętrze pokoje hotelowe dla przyjezdnych gości.

W 1910 r.   Kaszny wydzierżawił budynek nowo powstałemu Starostwu Oświęcimskiemu. Kolejnym właścicielem zamku został Jakub Haberfeld, który urządził w nim skład wódek i win ze swojej fabryki.

W 1926 r.   zamek został wykupiony przez Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej.

W latach 1929 – 1931   przeprowadzono kapitalny remont zamku. Między wieżą a budynkiem zamkowym, w miejscu parterowej zabudowy, wzniesiono dwupiętrowy budynek z ryzalitem zwieńczonym attyką. Na jej szczycie umieszczono metalowego orła w koronie. Po tym remoncie w zamku utworzono siedzibę samorządowego powiatu oświęcimskiego, który działał tylko do 1932 r. Później zamek wystawiono na sprzedaż, jednak do 1939 roku nikt go nie wykupił.

W czasie II wojny światowej   swoją siedzibę miały w zamku niemieckie władze okupacyjne.

W okresie powojennym   do lat 90-tych XX wieku   zamek najczęściej przeznaczony był na siedzibę różnych urzędów: Urząd Gminy Zbiorowej, Powiatowa Rada Narodowa, w latach 1975 – 1987 – Urząd Miasta Oświęcim, do roku 2000 Powiatowy Urząd Pracy.

Od 1993 r.   w zamku mieściły się Zbiory Historyczno – Etnograficzne Oświęcimskiego Centrum Kultury.

W latach 1999 – 2000   wyburzono klatkę schodową pomiędzy wieżą a zamkiem.

W 2004 roku   Urząd Miasta Oświęcim przeprowadził, przy wsparciu dotacji ze środków unijnych, kapitalny remont zabytku, który zakończył się w 2006 r.

Z dniem 01.01.2010 r. zamek oświęcimski zgodnie z Uchwałą Rady Miasta Oświęcim stał się siedzibą muzeum –   Muzeum Zamek w Oświęcimiu.